Το D-ασπαρτικό οξύ είναι ένα φυσικό αμινοξύ που εμπλέκεται στη ρύθμιση των επιπέδων τεστοστερόνης στους άνδρες. Συναντάται στους όρχεις, την υπόφυση και τον υποθάλαμο, όπου διεγείρει την απελευθέρωση ορμονών που σχετίζονται με την παραγωγή τεστοστερόνης. Μελέτες δείχνουν ότι η συμπλήρωση με D-ασπαρτικό οξύ μπορεί να αυξήσει τα επίπεδα τεστοστερόνης, να βελτιώσει τη γονιμότητα και τη λίμπιντο. Ωστόσο, τα αποτελέσματα είναι ασυνεπή και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα για να επιβεβαιωθεί η αποτελεσματικότητα και ασφάλεια του.
Η τεστοστερόνη, η κύρια ανδρική ορμόνη, παίζει ζωτικό ρόλο στην υγεία και ευεξία των ανδρών. Ρυθμίζει τη σεξουαλική λειτουργία, την ανάπτυξη των μυών, τη σωματική διάπλαση και τη γενικότερη ψυχοσωματική κατάσταση. Με την πάροδο της ηλικίας όμως, τα επίπεδα τεστοστερόνης φυσιολογικά μειώνονται, οδηγώντας σε συμπτώματα όπως μειωμένη λίμπιντο, εξασθένηση μυϊκής μάζας, κόπωση και κατάθλιψη. Αναζητώντας φυσικούς τρόπους ενίσχυσης της τεστοστερόνης, πολλοί άνδρες στρέφονται σε σχετικά συμπληρώματα. Αλλά είναι πράγματι αποτελεσματικό και ασφαλές; Ας εξερευνήσουμε τις ενδείξεις, τα πιθανά οφέλη και τους κινδύνους αυτού του ευρέως διαφημιζόμενου ενισχυτή τεστοστερόνης.
Τι Είναι το D-Ασπαρτικό Οξύ;
Πρόκειται για ένα αμινοξύ που συναντάται φυσικά στον ανθρώπινο οργανισμό, έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας για τον πιθανό ρόλο του στην ενίσχυση της ανδρικής γονιμότητας και σεξουαλικής υγείας. Αυτό το μικρό μόριο, ισομερές του L-ασπαρτικού οξέος, φαίνεται να κρύβει μυστικά που θα μπορούσαν να αποτελέσουν το κλειδί για την αντιμετώπιση προβλημάτων όπως η υπογονιμότητα και η ανδρόπαυση. Ας εξερευνήσουμε λοιπόν την επιστήμη πίσω από αυτήν την ενδιαφέρουσα ουσία.
Η Χημεία από Πίσω
Αν και δομικά παρόμοιο με το L-ασπαρτικό οξύ, ένα πρωτεϊνογενές αμινοξύ, διαφέρει στον προσανατολισμό των ατόμων του στον χώρο – σαν την εικόνα ενός αντικειμένου και του είδωλού του στον καθρέφτη. Αυτή η φαινομενικά μικρή διαφορά έχει μεγάλη σημασία για τη λειτουργία του στο σώμα μας. Ενώ το L-ασπαρτικό οξύ χρησιμοποιείται ως δομικό υλικό για πρωτεΐνες, το D-ασπαρτικό οξύ επιτελεί ρυθμιστικούς ρόλους, ιδιαίτερα στην παραγωγή ορμονών.
Η παρουσία του D-ασπαρτικού οξέος σε ιστούς όπως οι όρχεις, η υπόφυση και ο υποθάλαμος υποδηλώνει τη σημασία του για το αναπαραγωγικό σύστημα. Πράγματι, μελέτες έχουν δείξει ότι αυτό το ισομερές του ασπαρτικού οξέος μπορεί να επηρεάσει την έκκριση γοναδοτροπινών και τη στεροειδογένεση (Roshanzamir and Safavi, Int J Reprod Biomed). Φαίνεται λοιπόν ότι η φύση χρησιμοποιεί τον μοναδικό προσανατολισμό του D-ασπαρτικού οξέος για να ρυθμίσει λεπτές ορμονικές ισορροπίες.
Ο Ρόλος του στο Ανδρικό Αναπαραγωγικό Σύστημα
Ας εστιάσουμε λοιπόν στον άνδρα και στο πώς αυτό το αμινοξύ μπορεί να επηρεάσει την αναπαραγωγική του ικανότητα. Το D-ασπαρτικό οξύ φαίνεται να δρα σε πολλαπλά επίπεδα του άξονα υποθάλαμος-υπόφυση-όρχεις (HPG axis), το σύστημα που ρυθμίζει την παραγωγή ανδρογόνων και σπερματογένεση.
Στον υποθάλαμο, διεγείρει την απελευθέρωση της εκλυτικής ορμόνης των γοναδοτροπινών (GnRH). Αυτή με τη σειρά της επάγει την έκκριση ωχρινοποιητικής ορμόνης (LH) από την υπόφυση, η οποία δρα στα κύτταρα Leydig των όρχεων για να παραχθεί τεστοστερόνη (Roshanzamir and Safavi, Int J Reprod Biomed). Μια κομψή αλυσιδωτή αντίδραση που συνδέει τον εγκέφαλο με τους όρχεις.
Αλλά το D-ασπαρτικό οξύ δεν σταματά εκεί. Μπορεί επίσης να δράσει απευθείας στα κύτταρα Leydig, τονώνοντας τα ένζυμα που συμμετέχουν στη σύνθεση τεστοστερόνης. Ένα κρίσιμο βήμα σε αυτή τη διαδικασία είναι η μεταφορά χοληστερόλης στα μιτοχόνδρια, όπου ξεκινά η στεροειδογένεση. Και ποιος ο ρόλος του D-ασπαρτικού; Αυξάνει την έκφραση της πρωτεΐνης StAR (Steroidogenic Acute Regulatory protein), του “πορθμέα” της χοληστερόλης (Raucci F et al., Theriogenology). Σαν ένας έμπειρος διευκολυντής, εξασφαλίζει ότι η πρώτη ύλη για την παραγωγή τεστοστερόνης είναι άφθονη.
Αυτοί οι πολλαπλοί μηχανισμοί δράσης το καθιστούν έναν ελκυστικό υποψήφιο για τη διαχείριση της ανδρικής υπογονιμότητας. Αλλά μπορεί πράγματι να αυξήσει τα επίπεδα τεστοστερόνης και να βελτιώσει την ποιότητα του σπέρματος; Οι απαντήσεις σε αυτά τα καίρια ερωτήματα απαιτούν μια βαθύτερη διερεύνηση των διαθέσιμων επιστημονικών δεδομένων, κάτι που θα μας απασχολήσει στη συνέχεια.
Πιθανά Οφέλη
Έχοντας εξερευνήσει τους μηχανισμούς δράσης του D-ασπαρτικού οξέος στο ανδρικό αναπαραγωγικό σύστημα, ας στρέψουμε τώρα την προσοχή μας στα πιθανά οφέλη αυτού του ενδιαφέροντος μορίου. Υπόσχεται άραγε μια φυσική λύση για άνδρες που αντιμετωπίζουν προβλήματα γονιμότητας ή χαμηλά επίπεδα τεστοστερόνης; Μπορεί να ενισχύσει τη σεξουαλική υγεία και την αυτοπεποίθηση; Ας δούμε τι αποκαλύπτουν οι επιστημονικές ενδείξεις.
Αύξηση των Επιπέδων Τεστοστερόνης
Ως άμεσο αποτέλεσμα της επίδρασής του στον άξονα υποθάλαμος-υπόφυση-όρχεις, έχει προταθεί ως ένας φυσικός τρόπος για την ενίσχυση της παραγωγής τεστοστερόνης. Και πράγματι, ορισμένες μελέτες υποστηρίζουν αυτόν τον ισχυρισμό. Σε μια κλινική δοκιμή που δημοσιεύτηκε στο Reproductive Biology and Endocrinology, η χορήγηση 3,12 γραμμαρίων D-ασπαρτικού οξέος ημερησίως για 12 ημέρες σε υγιείς άνδρες οδήγησε σε εντυπωσιακή αύξηση της τεστοστερόνης κατά 42% (Topo et al.).
Ωστόσο, τα αποτελέσματα δεν είναι πάντα τόσο ξεκάθαρα. Άλλες μελέτες, ιδιαίτερα σε νεαρούς άνδρες που ασκούνται με αντιστάσεις, δεν κατάφεραν να επιβεβαιώσουν αυτή την ευεργετική επίδραση (Willoughby and Leutholtz, Nutr Res). Αυτή η ασυνέπεια υποδηλώνει ότι η αποτελεσματικότητα του D-ασπαρτικού οξέος μπορεί να εξαρτάται από παράγοντες όπως η ηλικία, η φυσική κατάσταση και τα αρχικά επίπεδα τεστοστερόνης. Ίσως τελικά να ωφελεί περισσότερο άνδρες με ήδη χαμηλή τεστοστερόνη.
Βελτίωση Γονιμότητας και Σεξουαλικής Λειτουργίας
Η τεστοστερόνη δεν είναι σημαντική μόνο για τη σεξουαλική επιθυμία και στύση, αλλά και για την παραγωγή σπέρματος. Επομένως, ενισχύοντας τα επίπεδα αυτής της κρίσιμης ορμόνης, θα μπορούσε δυνητικά να βελτιώσει την ανδρική γονιμότητα. Αυτή η υπόθεση υποστηρίζεται από μια μελέτη σε άνδρες με υπογονιμότητα, στους οποίους η συμπλήρωση με D-ασπαρτικό οξύ για τρεις μήνες αύξησε σημαντικά τον αριθμό και την κινητικότητα των σπερματοζωαρίων (Topo et al., Reprod Biol Endocrinol). Μια ελπιδοφόρα παρατήρηση για όσους προσπαθούν να τεκνοποιήσουν.
Πέρα από τη γονιμότητα, μπορεί επίσης να τονώσει τη σεξουαλική λειτουργία. Άνδρες που έλαβαν το συμπλήρωμα ανέφεραν αυξημένη libido και σεξουαλική ικανοποίηση (Topo et al., Reprod Biol Endocrinol). Γιατί άλλωστε η φύση θα συγκέντρωνε τόσο D-ασπαρτικό οξύ στους όρχεις αν όχι για να εξασφαλίσει μια υγιή και δραστήρια σεξουαλική ζωή;
Βέβαια, τα οφέλη του D-ασπαρτικού οξέος δεν είναι καθολικά αποδεκτά. Ορισμένες μελέτες αμφισβητούν την αποτελεσματικότητά του, ειδικά σε υγιείς νέους άνδρες (Melville et al., J Int Soc Sports Nutr). Είναι σαφές ότι χρειαζόμαστε περισσότερη έρευνα για να ξεδιαλύνουμε ποιοι και υπό ποιες συνθήκες μπορούν να επωφεληθούν από αυτό το συμπλήρωμα.
Παρ’ όλα αυτά, οι υποσχέσεις του D-ασπαρτικού οξέος παραμένουν ελκυστικές. Για άνδρες που αναζητούν μια φυσική ώθηση στη σεξουαλική τους ζωή ή προσπαθούν να αποκτήσουν απογόνους, αυτό το αμινοξύ μπορεί να αποτελεί μια άξια δοκιμής επιλογή. Αρκεί βέβαια να διασφαλίσουμε ότι είναι ασφαλές και κατάλληλο για τον καθένα – ένα θέμα που θα μας απασχολήσει στη συνέχεια.
Ασφάλεια και Παρενέργειες του D-Ασπαρτικού Οξέος
Ενώ τα πιθανά οφέλη του D-ασπαρτικού οξέος είναι αναμφισβήτητα ελκυστικά, δεν πρέπει να παραβλέπουμε τις πιθανές παρενέργειες και τους κινδύνους που συνδέονται με αυτό το συμπλήρωμα. Άλλωστε, κάθε ουσία που έχει τη δύναμη να μεταβάλλει τις ορμονικές ισορροπίες στο σώμα μας απαιτεί προσεκτική εξέταση και σεβασμό. Ας δούμε λοιπόν τι γνωρίζουμε για την ασφάλεια του D-ασπαρτικού οξέος και πώς να το προσεγγίσουμε με σύνεση.
Πιθανές Παρενέργειες και Αλληλεπιδράσεις
Αν και θεωρείται γενικά ασφαλές, το D-ασπαρτικό οξύ δεν είναι απαλλαγμένο από παρενέργειες. Ορισμένοι άνδρες που έλαβαν το συμπλήρωμα ανέφεραν συμπτώματα όπως πονοκέφαλο, ευερεθιστότητα, νευρικότητα και ταχυκαρδία (Willoughby and Leutholtz, Nutr Res). Παρ’ ότι αυτές οι αντιδράσεις ήταν σπάνιες και ήπιες, υπενθυμίζουν ότι κάθε οργανισμός μπορεί να αποκριθεί διαφορετικά σε μια ουσία.
Ένας άλλος προβληματισμός αφορά τις πιθανές μακροχρόνιες συνέπειες της λήψης D-ασπαρτικού οξέος. Παρά το γεγονός ότι μελέτες 90 ημερών δεν αποκάλυψαν ανησυχητικές επιπτώσεις στην υγεία (D’Aniello et al., Adv Sex Med), τα δεδομένα για την ασφάλεια της μακροχρόνιας χρήσης παραμένουν περιορισμένα. Υπερβολικά υψηλά επίπεδα τεστοστερόνης για παρατεταμένο διάστημα θα μπορούσαν ενδεχομένως να έχουν αρνητικές συνέπειες που δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί.
Εξίσου σημαντικό είναι να λάβουμε υπόψη τις πιθανές αλληλεπιδράσεις του D-ασπαρτικού οξέος με φάρμακα ή άλλα συμπληρώματα. Δυστυχώς, οι πληροφορίες σχετικά με αυτό το θέμα είναι σπάνιες. Επομένως, είναι κρίσιμο για όσους λαμβάνουν φαρμακευτική αγωγή ή άλλα σκευάσματα να συμβουλεύονται τον γιατρό τους πριν ξεκινήσουν τη λήψη D-ασπαρτικού οξέος. Μόνο ένας ειδικός μπορεί να αξιολογήσει τους ατομικούς κινδύνους και τα οφέλη με βάση το ιατρικό ιστορικό και τις συνθήκες του κάθε ανθρώπου.
Προτεινόμενη Δοσολογία και Προφυλάξεις
Ένας άλλος βασικός παράγοντας που πρέπει να εξεταστεί είναι η δοσολογία. Οι περισσότερες μελέτες που έδειξαν οφέλη από το D-ασπαρτικό οξύ χρησιμοποίησαν δόσεις μεταξύ 2 και 3 γραμμαρίων ημερησίως (Topo et al., Reprod Biol Endocrinol). Ωστόσο, ακόμη και με αυτά τα φαινομενικά μέτρια επίπεδα, τα αποτελέσματα ήταν ασυνεπή. Μερικές μελέτες βρήκαν μικρή ή καμία επίδραση στα επίπεδα τεστοστερόνης (Melville et al., J Int Soc Sports Nutr). Αυτό υποδηλώνει ότι περισσότερο δεν σημαίνει απαραίτητα καλύτερα όταν πρόκειται για D-ασπαρτικό οξύ.
Πράγματι, υπερβολικά υψηλές δόσεις μπορεί να αποδειχθούν αντιπαραγωγικές. Σε μια περίπτωση, η χορήγηση 6 γραμμαρίων D-ασπαρτικού οξέος ημερησίως οδήγησε σε πτώση της τεστοστερόνης, πιθανώς επειδή τέτοιες ποσότητες παρεμβαίνουν στους μηχανισμούς αρνητικής ανάδρασης του άξονα HPG (Melville et al., J Int Soc Sports Nutr). Επομένως, το ρητό “όλα με μέτρο” ισχύει και εδώ. Η τήρηση των προτεινόμενων δόσεων και η αποφυγή της υπερβολικής συμπλήρωσης είναι ζωτικής σημασίας για την ελαχιστοποίηση των κινδύνων.
Εκτός από την ποσότητα, η ποιότητα είναι εξίσου σημαντική. Δεδομένου ότι τα συμπληρώματα διατροφής δεν ρυθμίζονται τόσο αυστηρά όσο τα φάρμακα, η περιεκτικότητα και η καθαρότητά τους μπορεί να ποικίλλουν σημαντικά. Για να διασφαλίσετε ότι λαμβάνετε ένα προϊόν υψηλής ποιότητας, αναζητήστε συμπληρώματα D-ασπαρτικού οξέος από αξιόπιστες εταιρείες, κατά προτίμηση με πιστοποίηση από ανεξάρτητο εργαστήριο. Μόνο με τη χρήση καθαρής, σωστά τυποποιημένης μορφής του συμπληρώματος μπορείτε να ελπίζετε να δείτε τα πιθανά οφέλη χωρίς να διακινδυνεύσετε την υγεία σας.
Εν κατακλείδι, ενώ παρουσιάζει κάποια ελπιδοφόρα στοιχεία ως ενισχυτικό της τεστοστερόνης και της γονιμότητας, η χρήση του απαιτεί προσοχή και σωστή καθοδήγηση. Πριν ξεκινήσετε τη λήψη αυτού ή οποιουδήποτε συμπληρώματος, είναι σημαντικό να μιλήσετε με τον γιατρό σας, ο οποίος μπορεί να προσφέρει εξειδικευμένες συμβουλές με βάση τις ατομικές σας ανάγκες και τον τρόπο ζωής σας. Και αν αποφασίσετε να το δοκιμάσετε, βεβαιωθείτε ότι το κάνετε κατόπιν ενημέρωσης, με μέτρο και ρεαλιστικές προσδοκίες. Με αυτόν τον τρόπο, θα έχετε τις καλύτερες πιθανότητες να βιώσετε τα πιθανά οφέλη του, ελαχιστοποιώντας παράλληλα τους κινδύνους.
Επίλογος
Το D-ασπαρτικό οξύ, ένα φυσικό αμινοξύ με ρυθμιστικό ρόλο στο ανδρικό αναπαραγωγικό σύστημα, παρουσιάζει ενδιαφέρουσες προοπτικές ως συμπλήρωμα για την ενίσχυση της τεστοστερόνης και τη βελτίωση της γονιμότητας. Ωστόσο, τα διαθέσιμα επιστημονικά δεδομένα είναι ανομοιογενή και δεν επιτρέπουν οριστικά συμπεράσματα. Ενώ ορισμένες μελέτες δείχνουν ελπιδοφόρα αποτελέσματα, άλλες αμφισβητούν την αποτελεσματικότητά του. Επιπλέον, οι πιθανές παρενέργειες και αλληλεπιδράσεις με άλλα σκευάσματα δεν έχουν διερευνηθεί πλήρως. Προτού επιλέξει κανείς να το λάβει ως συμπλήρωμα διατροφής, είναι απαραίτητο να συμβουλευτεί έναν ειδικό υγείας, να τηρήσει τις προτεινόμενες δοσολογίες και να παρακολουθεί στενά την ανταπόκρισή του. Μόνο έτσι θα μπορέσει να αξιοποιήσει με ασφάλεια τα πιθανά οφέλη αυτού του ενδιαφέροντος συμπληρώματος.
Βιβλιογραφία
- Willoughby, D. S., & Leutholtz, B. (2013). D-aspartic acid supplementation combined with 28 days of heavy resistance training has no effect on body composition, muscle strength, and serum hormones associated with the hypothalamo-pituitary-gonadal axis in resistance-trained men. Nutrition Research, 33(10), 803–810. doi: 10.1016/j.nutres.2013.07.010.
- D’Aniello, G., Ronsini, S., Guida, F., Spinelli, P., & D’Aniello, A. (2005). Occurrence of D-aspartic acid in human seminal plasma and spermatozoa: Possible role in reproduction. Fertility and Sterility, 84(5), 1444–1449. fertnstert
- Di Fiore, M. M., Boni, R., Santillo, A., Falvo, S., Gallo, A., Esposito, S., & Chieffi Baccari, G. (2017). D-Aspartic Acid in Vertebrate Reproduction: Animal Models and Experimental Designs. Theriogenology, 92, 69–74. theriogenology
- Ansari, M., Zhandi, M., Kohram, H., Zaghari, M., Sadeghi, M., & Sharafi, M. (2017). Improvement of post-thawed sperm quality and fertility of Arian rooster by oral administration of d-aspartic acid. Theriogenology, 92, 69–74. theriogenology
- Roshanzamir, F., & Safavi, S. M. (2017). The putative effects of D-Aspartic acid on blood testosterone levels: A systematic review. International Journal of Reproductive Biomedicine, 15(1), 1–10. doi: 10.18502/ijrm.v15i1.806.
Συχνές Ερωτήσεις
Τι είναι το D-ασπαρτικό οξύ;
Το D-ασπαρτικό οξύ είναι ένα μη απαραίτητο αμινοξύ που παράγεται φυσικά στο σώμα. Είναι ισομερές του L-ασπαρτικού οξέος και έχει διαφορετική χωροδιάταξη. Το D-ασπαρτικό οξύ εμπλέκεται σε διάφορες βιολογικές διεργασίες. Συμβουλευτείτε γιατρό πριν λάβετε συμπληρώματα.
Ποια είναι τα οφέλη του D-ασπαρτικού οξέος;
Το D-ασπαρτικό οξύ μπορεί να βοηθήσει στην αύξηση της τεστοστερόνης, τη βελτίωση της αναπαραγωγικής λειτουργίας και την ενίσχυση της μυϊκής μάζας. Ωστόσο, τα οφέλη δεν έχουν αποδειχθεί πλήρως και απαιτείται περισσότερη έρευνα. Πάντα να συμβουλεύεστε γιατρό πριν πάρετε συμπληρώματα.
Είναι ασφαλές το D-ασπαρτικό οξύ;
Το D-ασπαρτικό οξύ θεωρείται γενικά ασφαλές όταν λαμβάνεται στις συνιστώμενες δόσεις. Ωστόσο, μπορεί να προκαλέσει παρενέργειες όπως στομαχικές διαταραχές, πονοκεφάλους και ναυτία. Είναι σημαντικό να συμβουλευτείτε γιατρό πριν ξεκινήσετε οποιοδήποτε νέο συμπλήρωμα.
Ποια είναι η συνιστώμενη δοσολογία για το D-ασπαρτικό οξύ;
Η συνήθης δοσολογία για το D-ασπαρτικό οξύ κυμαίνεται από 2-3 γραμμάρια ημερησίως. Ωστόσο, η βέλτιστη δόση μπορεί να διαφέρει ανάλογα με τις ατομικές ανάγκες και την κατάσταση υγείας. Συμβουλευτείτε γιατρό για εξατομικευμένες συστάσεις δοσολογίας.
Πώς λειτουργεί το D-ασπαρτικό οξύ στο σώμα;
Το D-ασπαρτικό οξύ λειτουργεί διεγείροντας την απελευθέρωση ορμονών όπως η τεστοστερόνη και η αυξητική ορμόνη. Επίσης, μπορεί να επηρεάσει τους νευροδιαβιβαστές στον εγκέφαλο. Οι ακριβείς μηχανισμοί δράσης δεν είναι πλήρως κατανοητοί. Απευθυνθείτε σε γιατρό για περισσότερες πληροφορίες.
Ποιες τροφές περιέχουν D-ασπαρτικό οξύ;
Το D-ασπαρτικό οξύ απαντάται φυσικά σε ορισμένες τροφές όπως τα όσπρια, τα δημητριακά ολικής αλέσεως και τα γαλακτοκομικά προϊόντα. Ωστόσο, οι ποσότητες είναι συνήθως χαμηλές. Τα συμπληρώματα παρέχουν υψηλότερες δόσεις. Συμβουλευτείτε γιατρό πριν κάνετε σημαντικές διατροφικές αλλαγές.
Μπορεί το D-ασπαρτικό οξύ να αλληλεπιδράσει με φάρμακα;
Ναι, το D-ασπαρτικό οξύ μπορεί να αλληλεπιδράσει με ορισμένα φάρμακα, ειδικά με εκείνα που επηρεάζουν τα επίπεδα τεστοστερόνης ή άλλες ορμόνες. Ενημερώστε τον γιατρό σας για όλα τα συμπληρώματα που παίρνετε για να αποφύγετε πιθανές αλληλεπιδράσεις.
Για ποιον δεν συνιστάται η λήψη D-ασπαρτικού οξέος;
Το D-ασπαρτικό οξύ μπορεί να μην είναι κατάλληλο για ορισμένα άτομα, όπως έγκυες ή θηλάζουσες γυναίκες και άτομα με ορισμένες ιατρικές παθήσεις. Πάντα να συμβουλεύεστε γιατρό πριν ξεκινήσετε νέα συμπληρώματα, ειδικά αν έχετε υποκείμενες παθήσεις.